Chełmża
Chełmża występuje w powiecie ziemskim toruńskim jako jedyna jego gmina miejska.
Ogólna powierzchnia miasta Chełmży wynosi 783 ha, w tym użytki rolne - 360 ha (46%).
Miasto graniczy tylko z gminą Chełmżą, która otaczając je stanowi jego bezpośrednie zaplecze. W ujęciu geograficznym miasto jak i gmina Chełmża leżą na Pojezierzu Chełmińskim, w jego części nazywanej Równiną Chełmżyńską.
W granicach Chełmży znajduje się część jeziora Chełmżyńskiego - największego jeziora na terenie powiatu toruńskiego.
Chełmża jest ważnym ośrodkiem turystycznym powiatu toruńskiego, dawna stolica diecezji chełmińskiej (1243-1824), wzmiankowana w źródłach pisanych w 1222 r., jeszcze pod nazwą - Łoza.
Prawa miejskie otrzymała w 1251 r. i aż do początku XIX w. traktowana była przede wszystkim jako miasto biskupie. Zasadnicza zmiana w tym zakresie nastąpiła po 1824 r., a dzięki rozwojowi komunikacji i miejscowego przemysłu na przełomie XIX i XX w. stała się ona trzecim pod względem wielkości miastem dawnej ziemi chełmińskiej. Miasto zachowało średniowieczny układ urbanistyczny z neogotyckim ratuszem w centrum.
Zabytki:
- Konkatedra pod wezwaniem Świętej Trójcy z 1251 r. Świątynia ta należy do najokazalszych i najciekawszych zabytków Pomorza, wybudowana głównie w stylu gotyckim. Barokowe zakończenie wieży wzniósł w 1699 r. Magistrat Miasta Torunia. Na przestrzeni wieków świątynia odwiedzana była przez wielu polskich królów: Władysława Jagiełłę, Kazimierza Jagielończyka, Zygmunta Augusta, Zygmunta III Wazę wraz z synem Władysławem oraz przez Jana Sobieskiego (który podarował świątyni, zdobyty podczas odsieczy wiedeńskiej i zachowany po dziś dzień, przerobiony na kapę czaprak Kara Mustafy). Do najważniejszych zabytków konkatedry należą: gotyckie siedziska dla celebransa i asysty, ceglana faktura prezbiterium, przykryta gwiaździstymi sklepieniami z żebrem przewodnim i żebrami wpisanymi, granitowa kropielnica, fragmenty płyty nagrobnej pochowanego w katedrze w 1311 r. wielkiego mistrza Zygfryda von Feuchtwangen, który przeniósł stolicę Zakonu Krzyżackiego do Malborka, barokowy ołtarz główny Giovanniego Gisleniego z około 1650 r., ołtarz Św. Krzyża Giovanniego Cocchiego z 1744 r., późnorenesansowa ambona z 1604 r., drewniany ołtarz w stylu barokowym ufundowanym przez bp. Andrzeja Leszczyńskiego, grobowce mistrzów krzyżackich.
- Kościół filialny pod wezwaniem św. Mikołaja z 1248 r. Kościół jest orientowany tzn. posiada prezbiterium zwrócone ku wschodowi. Wybudowany jest z cegły i kamieni polnych. Kościelna wieża posiada dach czterospadowy z osadzoną na szczycie latarnią, zwieńczoną iglicą. Wnętrze kościoła ma układ pseudobazyliki. Z zabytkowego wyposażenia na uwagę zasługują: manierystyczny ołtarz główny, ufundowany przez ówczesnego burmistrza Żuławy, średniowieczna granitowa kropielnica, malowany na płótnie obraz „Pokłon trzech króli” z przełomu XVII i XVIII wieku pędzla Luca Giordano, zawieszone na wieży trzy stalowe dzwony z 1918 r. i 1919 r., wmurowane w ścianach płyty nagrobne z 1696 i 1718 roku.
- Chełmżyńskie cmentarze. Cmentarz katolicki z pierwszej połowy XIX w. Znajdują się tam dwie kaplice: neoklasycystyczna rodziny Kalksteinów z Pluskowęs, z około 1860 roku. W latach 70. została zaadaptowana na mauzoleum. Na ścianach znajdują się tablice memoriałowe poświęcone m.in. ks. Wincentemu Frelichowskiemu oraz Józefowi Gierszewskiemu - komendantowi Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf”, neobarokowa kaplica rodowa z 1879 roku rodziny Zawiszów Czarnych z Warszewic (Zawiszówka), w krypcie spoczywa m.in. Alfred Zawisza - oficer i uczestnik powstania listopadowego. Prócz tego znajdują się jeszcze na terenie miasta dwa nieczynne cmentarze: ewangelicki z pierwszej połowy XIX w. oraz żydowski z 1792 r.
Oświata, kultura, sport
W Chełmży znajdują się trzy szkoły podstawowe, Zespół Szkół, Zespół Szkół im. Unii Europejskiej oraz Państwowa Szkoła Muzyczna I-ego Stopnia.
Na terenie Chełmży działa Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Prejsa. Biblioteka istnieje od 1946 r. i należy do największych tego typu instytucji w powiecie. W budynku biblioteki w 1997 r. otworzono Miejską Izbę Muzealną, prezentującą bogate materiały źródłowe dotyczące miasta i okolic, a w szczególności jego życie kulturalne, gospodarcze, polityczne i społeczne w XIX i XX w. Zobaczyć w niej można m.in. średniowieczne eksponaty z licznych wykopalisk archeologicznych.
Od 1 grudnia 2024 r. działa Chełmżyński Dom Kultury. Powołany został do życia staraniem władz miasta. W ChDK działa szereg sekcji zainteresowań. ChDK organizuje również imprezy plenerowe, widowiska muzyczne, teatralne itp.
PiMBP wydaje regionalny miesięcznik „Głos Chełmżyński” poświęcony aktualnym problemom miasta.
Towarzystwo Przyjaciół Chełmży to organizacja społeczna, której celem jest pielęgnowanie lokalnej historii, kultury i tradycji miasta. Stowarzyszenie angażuje się w popularyzowanie wiedzy o Chełmży, wspiera inicjatywy związane z ochroną dziedzictwa oraz integruje mieszkańców poprzez wydarzenia kulturalne i edukacyjne. Towarzystwo często współpracuje z lokalnymi instytucjami, promując działania sprzyjające rozwojowi miasta i budowaniu jego pozytywnego wizerunku.
Do instytucji kulturalnych w Chełmży należy również chór mieszany „Święta Cecylia”. Jest on najstarszym chórem w Polsce, założonym w 1869 r. W 1996 r. został uhonorowany najwyższym papieskim odznaczeniem „Pro Ecclesia Et Pontifice”.
Działa również Stowarzyszenie Muzyczne Kamerton, które odpowiada za działalność Powiatowej i Miejskiej Orkiestry Dętej w Chełmży, sięgającej swymi korzeniami 1868 roku.
Ważną dziedziną aktywności lokalnej jest życie sportowe.
W Chełmży działa 14 klubów sportowych:
- Klub Sportowo-Turystyczny „Włókniarz Chełmza”
- UKS "Włókniarz Chełmża"
- Klub Sportowy „Legia Chełmża”
- Chełmżyńskie Towarzystwo Wioślarskie 1927
- Międzyszkolny Klub Sportowy Chełmża
- Akademia Piłkarska "Gol"
- Klub Sportowy "Mażoretki Chełmżyńskiego Ośrodka Kultury"
- Chełmżyński Klub Sportowy Gier Karcianych "As Pik"
- Klub Sportowy "Chełmża Futsal Team"
- Klub Sportów Walki "Młodzi Gniewni"
- Chełmżyński Klub Bokserski "Old Gym Boxing Club"
- Stowarzyszenie Klub Sportowy "Wind Chełmża"
- UKS "Brasil"
- Niezależne Stowarzyszenie Kyokushin Karate "Samurai Spirit Dojo".
Turystyczna atrakcyjność Chełmży oparta jest w głównej mierze na walorach położonego częściowo w jej granicach Jeziora Chełmżyńskiego.
Jezioro Chełmżyńskie należy do największych w powiecie toruńskim (299,4 ha). Jego wody zaliczane są do najwyższej klasy czystości i obfitują w wiele gatunków ryb słodkowodnych. Nad jeziorem znajduje się miejska (strzeżona) plaża „Ustronie” oraz wypożyczalnia sprzętu pływającego.